Zmarł Prof. Jurij D. Apresjan (1930-2024)

12 maja 2024 r. zmarł w Moskwie profesor JURIJ DERENIKOWICZ APRESJAN, światowej sławy teoretyk języka i metodolog lingwistyki. Jego imponujący, oryginalny dorobek jako współtwórcy Moskiewskiej Szkoły Semantycznej (wraz z Igorem A. Mielczukiem) miał fundamentalne znaczenie dla rozwoju językoznawczych teorii drugiej połowy XX w. i początku wieku XXI, stanowiąc trwałą ich wartość i wywierając ogromny wpływ na poglądy kilku pokoleń lingwistów w wielu krajach. Od lat 70. XX w. Profesor utrzymywał też bliskie i intensywne kontakty z polskim środowiskiem naukowym (m.n. A. Bogusławskim, A. Wierzbicką). Profesor Apresjan w 1953 r. ukończył filologię angielską w Moskiewskim Państwowym Instytucie Pedagogicznym Języków Obcych, tam też w 1958 r. obronił doktorat (na podstawie pracy o frazeologicznych synonimach we współczesnym języku angielskim). Od roku 1960 pracował w Zakładzie Lingwistyki Strukturalnej Instytutu Języka Rosyjskiego Rosyjskiej Akademii Nauk (RAN). W tym czasie powstała m.in. jego znacząca monografia “Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej (1966, Moskwa; polski przekład Z. Saloni, 1971).

W 1972 r. został dyscyplinarnie zwolniony z pracy z przyczyn politycznych (po udziale w licznych protestach przeciwko represjom wobec naukowców). Z tych samych przyczyn przez kolejnych kilkanaście lat odmawiano mu publikacji, nie pozwalano na wyjazdy zagraniczne i szykanowano na różne sposoby, m.in. na habilitację pozwolono mu w Mińsku, z dala od Moskwy, w około dziesięć lat po opublikowaniu rozprawy. Jego szczególna wrażliwość na wszelkiego rodzaju naruszenia ludzkiej godności spowodowała, że gotów był poświęcić formalną karierę naukową w obronie praw człowieka. Bezkompromisowa postawa uczonego wobec sytuacji społeczno-politycznej w ZSRR lat 70. XX w. i później nie zatrzymała jednak jego rzeczywistych badań naukowych, które prowadził wraz z grupą oddanych mu współpracowników do 1985 r. w Instytucie Informatycznym Ministerstwa Przemysłu Elektrotechnicznego ZSRR, także w obszarze przekładu maszynowego i lingwistyki komputerowej.

W latach 60. i 70. XX w. opracował wraz z I. A. Mielczukiem i K. Żołkowskim teorię działalności językowej Sens⇔Tekst, na której podstawie stworzony został przez nich eksperymentalny “Tolkovo-kombinatornyj slovar’ sovremennogo russkogo jazyka” (Wien 1984). W roku 1974 ukazało się poza Rosją jego monumentalne dzieło “Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka” (polski przekład Z. Kozłowska i A. Markowski, 1980/2000). Uczony zaproponował w nim całościowy metajęzyk opisu semantyki wyrazów, gdzie głównymi pojęciami są funkcje leksykalne i reguły leksykalne, pozwalające zdefiniować obszar pragmatyki, syntaktyki i zakreślić pola semantyczne poszczególnych jednostek języka.

Tytuł profesora J.D. Apresjan uzyskał dopiero po upadku ZSRR w 1991 r., a rok później został rzeczywistym członkiem RAN. W tym okresie pracował już w Instytucie Języka Rosyjskiego RAN, gdzie stworzył Laboratorium Lingwistyki Komputerowej. To czas, kiedy ostatecznie krystalizuje się jego koncepcja integralnego opisu języka i leksykografii systemowej, opisana w 1995 r. (polski przekład czterech rozdziałów monografii “Integral’noje opisanije jazyka i sistemnaja leksikografija” ukazał się w 2012 r. pod tytułem “Z warsztatu leksykografa”; angielska wersja pracy – “Sistematic Lexicography”, Oxford Univ. Press, 2000) oraz w pracy “Jazykovaja kartina mira i sistemnaja leksikogafija, (2006, Moskwa). Koncepcja ta zakłada, z jednej strony, badania makrolingwistyczne, zmierzające do wyróżnienia typów leksykograficznych (grup jednostek leksykalnych o wspólnych cechach (semantycznych, syntagmatycznych, morfologicznych, pragmatycznych i prozodycznych), wymagających jednolitego opisu, z drugiej zaś strony – badania mikrolingwistyczne – tworzenie “portretów leksykograficznych” poszczególnych jednostek, zawierających dokładny opis poszczególnych ich znaczeń. Założenie sprzężenia zwrotnego między badaniami teoretycznymi i stosowanymi Apresjan wciela do końca swojej działalności naukowej, kierując zespołem leksykografów przy tworzeniu kolejnych tomów “Aktywnego słownika języka rosyjskiego” (w sumie zredagował i współtworzył dwanaście słowników, w tym m.in. oparty na nowatorskich zasadach “Novyj bolszoj anglo-russkij slovar’, 1993, Moskwa).

Za swoje osiągnięcia Profesor Jurij D. Apresjan uhonorowany został m.in. nagrodą Fundacji Alexandra von Humboldta (1993) Złotym Medalem Władimira I. Dala RAN (1993), tytułami doktora honoris causa Uniwersytetu Sofijskiego (2005) oraz Uniwersytetu Warszawskiego (2012, laudacja – prof. A. Bogusławski, opinie: prof. M. Grochowski i prof. R. Tokarski).

Profesor wykładał nie tylko w Rosji, ale i w USA, Australii, i Europie (m.in. w Niemczech, Austrii i wielokrotnie w Polsce). Wychował liczne grono uczniów, znanych na świecie językoznawców semantyków (m.in. I. Bogusławskiego, L. Jomdina, G. Krejdlina, L. Krysina).

Pamiętać będziemy jego niezwykłą osobowość, cechującą go dobroć, skromność, łagodność, wielkie oddanie nauce i niezwykłą prawość (w 2022 r. podpisał jeszcze list otwarty rosyjskich naukowców potępiający działania wojenne Rosji w Ukrainie),